Балаларды кітап оқуға тарту және оқу сауаттылығын қалыптастыру

Дамыған бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына кіру үшін біз жоғары білімді ұлтқа айналуға тиіспіз. Қазіргі кезде жай ғана жеке сауаттылық жеткіліксіз екендігі айқын. Балаларымыздың және бүкіл өскелең ұрпақтың функционалдық сауаттылығына барынша көңіл бөлу керек.

Осыған байланысты біздің «Балапан» бөбекжай-балабақшамыз «Кітаптар әлемінде» білім беру жобасын әзірледі, оның негізгі мақсаты балаларды кітап оқуға тартуға және оқу сауаттылығын қалыптастыруға ықпал етуші әдеби шығармалармен жұмыстың заманауи әдістерін енгізу педагогикалық практика болып табылады.

Жобаны іске асырудың жол картасы

Жобаның кезеңдері

Пәндік-дамыту ортасын құру: кітап, экологиялық, шығармашылық бұрыш, тілдік даму бұрышы, театр аймағы.

Кітап көрмесін безендіру: «қолдан жасалған кітаптар»; алдағы «Кітаптар әлемінде» жобасы туралы сұхбат өткізу – тәрбиешінің «Балалар кітабы апталығы» мерекесі қайда және қашан пайда болғанын хабарлауы.

Балалар мен ата-аналарға арналған үй тапсырмасы:

• сүйікті кітаптарын қайта оқу;
• әр халықтың ертегілеріне иллюстрациялар дайындау;
• халық ауыз әдебиетінің жаңа жанрларымен таныстыру;
• балалар мен ата-аналардың бірлескен жұмыстары.

1-ші кезең – жоба алдындағы (бастапқы) (мерзімі: 20___ ж. қаңтар)

Мақсаттары мен міндеттерін белгілеу, бағыттарын, объектілері мен әдістерін анықтау, балалармен және ата-аналармен алдын ала жұмыс, жабдықты және материалды таңдау. Аралық мониторинг, «Бала және кітап» ата-аналарға арналған сауалнама, мәселені айқындау. Алған ақпаратты өңдеу, көрнекілік және ойын материалын таңдау. Әдістемелік әдебиетпен танысу, бірлескен іс-шаралар жоспарын әзірлеу.

Міндеттері: 

• балалардың кітаптар туралы өзекті білімін анықтау;
• белгіленген міндетті шешуге қызығушылық тудыру.

1-ші кезеңдегі жұмысты ұйымдастыру нысандары:

• әдістемелік әдебиетті қолдану арқылы «Кітаптар әлемінде» тақырыбы бойынша жобалық қызметті жоспарлау;
• әдістемелік және көркем әдебиетті таңдау;
• дидактикалық, қимылды, аз қимылды ойындарды таңдау;
• ата-аналармен және балалармен әрекеттестік жоспарын құрастыру.

2-ші кезеңі – жобаны іске асыру (мерзімі: 20___ ж. ақпан–мамыр).

Жобаға қатысушылардың жобалық қызметі арқылы түрлі тәсілдермен берілген сауалдардың жауаптарын іздеу. Балалар қызметінің әр түрін кіріктіру арқылы бірлескен іс-шаралар жоспарын іске асыру.

Міндеттері:

• мәселелі жағдайды құру;
• сөйлеу мәнерлілігін дамыту;
• бірлескен театр қызметі барысында балалардың танымдық қабілеттерін дамыту; 
• кітап бұрышын жоба тақырыбы бойынша материалдармен толықтыру;
• кітаппен жұмыс барысында ұқыптылықты тәрбиелеу.

Жұмысты ұйымдастыру нысандары: балалармен жұмыс (танымдық сипаттағы іс-шараларды ұйымдастыру, қимылды режимді ұйымдастыру).

Балалармен жұмыс нысандары

Балалармен жұмыстың дәстүрлі нысандары

• «Ойыншықтардың ғажайып әлемі» тақырыбына әңгімелесу.
• «Менің Қазақстаным, сені әнімен қосамын» мәнерлеп оқушылар конкурсы.
• «Ертегі оқимыз – денсаулығымызды нығайтамыз» ойын-сауығы.
• «Алтын кілтті іздеу» ертегі-спорт эстафетасы.
• Көркем әдебиет оқу: К. Чуковский «Мой додыр», «Федорино горе», «Айболит».
• А. Бартоның, С. Маршактың, С. Михалковтың өлеңдерін оқу.
• Ертегі оқу.
• Мультхикаяны көру және талқылау.
• Ертегі тақырыбына жазылған әндерді тыңдау және топпен әндету.

Балалармен жұмыстың инновациялық нысандары

• «Жүйенің аға буыны» кітапханаға экскурсия.
• «Оқыған кітаппен алмасу» буккроссингі.
• «Кел, оқиық!» кешкі оқулар.
• «Ғажайып ертегілер әлемі», «Әдеби қонақ бөлме» презентацияларын көрсету.
• «Баспаға виртуалды экскурсия».

Шығармашылық қызмет:

• «Үш торай» ертегісіне қалпақ дайындау.
• Қолдан кітапшалар дайындау.
• Қатпарлы қамырдан жасалған «Ертегі кейіпкерлері» жұмысы.

Театр қызметі

• «Үш торай жаңа мақамда» ертегі-импровизациясы.
• «Ертегіге саяхат» викторинасы.
• «Хан мен Қарынбай» қазақ халық ертегісінің негізіндегі спорттық-театрландырылған ойын.

Ата-аналармен ынтымақтастық

• «Абай оқулары» смартмобы.
• «Жүйенің аға буыны» кітапханаға экскурсия.
• «Ертегі терапиясы» брейн-рингі.
• «Анам, әкем, мен – оқымысты отбасымыз» білгірлер конкурсы.
• «Ертегіге саяхат» сөзжұмбақтар құрастыру.
• «Қандай ғажап ертегілер!» шеберлік сағаты.
• «Үздік білгір» әдеби викторинасы.
• «Отбасылық кітап оқу кітапқа деген қызығушылықты қалыптастыру мен отбасыны рухани байыту көзі ретінде» мектеппен бірлескен ата-аналар жиналысы.
• «Планета детства» газетіне «Болашаққа бағдар» мақаласы.
• «Бала және кітап» сауалнамасы.

Ата-аналарға арналған ақпарат

• «Игі кеңестер» кітапханашының ата-аналарға арналған ұсынымдары.
• Кітапшалар дайындау.
• Қатпарлы қамырдан жасалған «Ертегі кейіпкерлері» жұмыстары көрмесі.

Дидактикалық ойындар: «Ертегіні құрастыр», «Сөйлемді аяқта», «Сөзді аяқта», «Ойлан, тап», «Өлеңді жалғас- тыр; қима суреттер, «Менің сүйікті ертегілерім» пазлдары; «Суретті құрастыр».

Қатпарлы қамырдан жасалған «Ертегі кейіпкерлері» жұмыстары көрмесін безендіру.

Сюжеттік-рөлдік ойындар: «Кітапхана», «Кітап дүкені», «Баспа үйі».

Қимылды ойындар: «Киіз үй», «Құмыра», «Еңбектеп алып өт», «Астық жина», «Кім жылдам», «Тап және үндеме».

«Кітаптар ауруханасы» кітап бұрышында «сырқат» кітаптарды жөндеу.

«Қолдан жасалған кітаптар» көрмесіне саяхат – мазмұны, безендірілуі, бағыты бойынша ерекше кітаптарды қарау.

3-ші кезең – рефлексивтік (жалпылаушы) (мерзімі: 20___ ж. маусым)

Мақсаты: ойын түрінде жұмыс нәтижелерін жалпылау, оларды талдау, алған білімді бекіту, тұжырымдарды қорытындылау. Жұмыс тәжірибесіне балалардың үздік жұмыстары, фотоматериалдар мен жобалық қызметті өткізу бойынша қорытынды іс-шара қосылады (бұл кітапханашы мен ата-аналарды тарту арқылы өткізілетін «Ертегіге саяхат» бірлескен викторинасы).

Міндеттері:

дамыту

• шығармашылық қабілеттерді;
• кітап оқуға қызығушылықты;
• талдау, жалпылау және қарапайым тұжырым жасау машығын;
• байқампаздықты және білуге құмарлықты, танымдық белсенділікті.

тәрбиелеу

• әртүрлі қызмет түрлерінде дербестілікті.

«Кітаптар әлемінде» жобасын іске асыру барысында мына нәтижелерге қол жеткіздік:

• Еске түсіреді:
• Балалар: балалар жазушылары мен ақындарының тегін, олардың шығармаларын.
• Ата-аналар: қазақ авторлары шығармаларының мазмұнын.
• Педагогтар: практикалық қызметте инновациялық технологияларды қолдану машығын.
• Түсінеді:
• Балалар: кітаптың адам өміріндегі мәнін.
• Ата-аналар: баланы тәрбиелеудегі отбасылық оқудың рөлін.
• Педагогтар: «Қатынас» білім саласындағы міндеттерді іске асыру бойынша кәсіби біліктілікті арттыру қажеттілігін.
• Қолданады:
• Балалар: ойын, театр қызметінде қатынас дағдыларын.
• Ата-аналар: әртүрлі адамдармен араласа білу машығын.
• Педагогтар: педагогикалық процесте мектеп жасына дейінгі балалардың қатынас дағдыларын дамытушы әдістер мен тәсілдерді.

Жобаның келешегі

• «Кітап – біздің көмекшіміз» электрондық кітапханасын ашу.
• «Кітаптар әлемінде» жобасына қатысушылар үшін әдебиеттерді толықтыру.
• Кітапқа, отбасылық оқуға деген сүйіспеншілікті қалыптастыру бойынша жұмысты жүйелеу.
• Оқу сауаттылығын арттыру – «4–6 жасар балаларды ерте оқуға баулу» ОӘК бойынша дарынды балалармен жұмыс.
• Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламасының «Қатынас» білім саласын іске асыру бойынша педагогтардың жағымды педагогикалық тәжірибесін насихаттау және тарату, тәрбиеленушілердің көркемсөзге деген тұрақты қызығушылығын қалыптастыру.

Балалардың кітап оқуы болашақ қоғамның мәдениет деңгейін анықтайтын аса маңызды феноменге айналуда.

Сондықтан кітап оқуға деген құмарлықты қалыптастыруды және баланың жақсы кітапқа «тәуелділігін» барынша ерте қалыптастыруды, сондай-ақ баланың «Қатынас» білім саласындағы дамуын қамтамасыз ету маңызды. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламасында мына міндеттер белгіленді:

• әдеби жанрларды түсіну: ертегі, әңгіме, өлең;
• балаларды көркем бейнелермен таныстыру;
• әңгіменің жалғасын және соңын ойластыру, бірізді сюжет құрастыру, сөйлеуде бейнелі сөздерді, эпитеттерді, салыстыруларды қолдану машығын қалыптастыру.

Тек көркем әдебиет бала үшін қоғам мен табиғаттың тіршілігін, адам сезімдері мен қарым-қатынастары әлемін ашады әрі түсіндіреді. Ол баланың ойлауы мен қиялын дамытады, оның эмоцияларын байытады, әдеби тілдің керемет үлгілерін қалыптастырады. Оның тәрбиелік, танымдық, эстетикалық мәні де ауқымды, себебі баланың қоршаған әлем туралы білімін кеңейте отырып, ол оның тұлғасына әсер етеді, бейнелілікті және бір тілдің ырғағын нәзік сезіну машығын дамытады.

Мектепке дейінгі жас адам өмірінің аса маңызды кезеңдерінің бірі болып табылады. Осы кезеңде сезімдер мен мінез-құлық дами бастайды, бұл оны халқымен, елімен байланыстырады және елеулі деңгейде оның өмірлік жолын айқындайды. Бала меңгеретін халық тілі, халық әндері, ертегілер, мақал-мәтелдер, туған өлке табиғаты, еңбек, адамдардың салт-дәстүрлері мен тұрмысы – олар үшін Отан дегеніміз осы. Баланы жанды бейнелерге, елінің жарқын бояуларына қанық ортада өсірген маңызды. Сондықтан мектепке дейінгі ұйымдардың тәрбие-білім беру процесіне қазақ халық өнерінің шығармаларын енгізген маңызды.

Қазақ халық ауыз шығармашылығында халықтың тән мінезі мен ойлауы көрініс табады және тарихи тұрғыдан сақталады. Табиғаттың байлығы мен алуан түрлілігі, еңбегі мен тұрмысы, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қазақ халық ертегілерінің бірегейлігін, ерекшелігін негіздеді. Олар ежелден халық педагогикасының элементін құрайды.

Қазақ халық ертегілері көшпенді өмір салты жағдайын қалыптастырды, бұл олардың өзіндік ерекшелігін, мазмұнын, тақырыбын, өзіндік мінездері мен адамгершілікті қасиеттері бар кейіпкерлердің бейнелерін анықтады.

Қазақ халық ертегілерінің тілі өте бай, поэзиялық әрі нақты. Туған өлке табиғаты, заттардың немесе құбылыстардың ерекшеліктері мұнда барынша жалпы әрі бірге сипатталады. Сондықтан ертегінің бала тіліне әсері өте үлкен. Ал ол ертегілерді жиі тыңдаған сайын туған тілдің сұлулығына қызығушылық таныта бастайды.

Жас ұрпақты тәрбиелеу ісінде қазақтың ұлы педагогтары Ы. Алтынсарин, А. Құнанбайұлы, А. Байтұрсынов халық ертегілерінің ауқымды рөл атқаратынын атап өтті.

Ы. Алтынсарин ертегілерден халық даналығының түпнұсқалық көзін, балаларға түсінікті әрі қолжетімді тәрбие құралдарын көрді.

Ертегілер балаларға қиял кеңістігін ашады. Қазақ халық ертегілеріне жетелеу барысында мына қағидаттарды ұстану керек:

• ертегінің сюжеті балаға түсінікті болуы керек, сиқырлы ертегідегі бейнелер қорқыныш сезімін тудырмауға тиіс;
• ертегілер жағымды адамгершілікті қасиеттерді, мейірімділікке, адалдыққа, әділдікке деген ынтаны, еңбексүйгіштікті, үлкендерге деген құрметті қалыптастыруы тиіс;
• қазақ тілінде қалыптасқан бейнелі сөйлемшелер қатары балаларға жақын болуы тиіс;
• ертегіден алынған халық мәтелдері уақытқа және орнына сай қолданылуы тиіс.

Балалардың халық ертегілерін өз бетімен түсіндіруінің тәрбиелік мәні ауқымды. Бала ертегіні түсіндіру арқылы сюжетті ғана жеткізіп қоймайды, болған оқиғаны ретімен жеткізеді, бейнелерді елестетеді, дауысымен, ым-ишараттарымен кейіпкерлер мен олардың іс-әрекеттеріне деген көзқарасын жеткізеді (Таубаева Г. З. «Влияние казахских народных сказок на воспитание детей старшего дошкольного возраста»).

Балаларды оқуға тартудағы ата-аналардың рөлі үлкен. Көп жағдайда мектеп жасына дейінгі балалардың оқырмандық әрі көрермендік қызығушылықтар шеңберін айқындайды, сондықтан ересектердің балалар әдебиеті туралы түсінігін кеңейту керек.

Ата-аналар тәрбие ісіндегі басты нысанның тіл екенін түсінуі тиіс, сондай-ақ баласының тілін дамыту ісіндегі өзінің рөлі мен жауаптылығын білуі керек. Себебі отбасы баланың ақыл-ойы мен қиялы, оның талғамдары мен қызығушылықтары қалыптасатын орта болып табылады.

Кітап оқу зияткерлік, ақыл-ой, шығармашылық, психологиялық және психофизиоло- гиялық дамуға зор ықпал етеді, көркемдік-тілдік дағдыларын дамытады, баланың адамгершілікті әрі мәдени жағын қалыптастырады, өмір, табиғатқа деген көзқарас, еңбек туралы түсінігін жеткізеді, сол арқылы әлеуметтік тәжірибе мен еңбек қызметін дамытады. Көркемдік әдебиетпен танысу үшін материалдық база мен жағдай жасай отырып, көркемдік құралдарды дұрыс таңдаған жағдайда бейнелі мазмұнын көрнекі түрде ұсынуға мүмкіндік беретін әдістер мен тәсілдерді қолдану арқылы тәрбиешілер мен ата-аналар мектеп жасына дейінгі балалардың кітап оқуға деген қызығушылығын және сұранысын қалыптастырады.